Döngüsel Ekonomiye Giriş : 101

Bu yazıda Waste to Wealth : The Circular Economy Advantage kitabı hakkında ufak bir incelemede bulunacak ve döngüsel ekonomi kavramı üzerinde duracağım. Türkçe’de bu konu ile ilgili yeterince kaynak yok, bu yüzden bilgi edinmek için Türkçe kaynaklar oluşturmamız gerektiğini düşünüyorum.

Döngüsel Ekonomi Nedir?
Döngüsel ekonomi, yeşil, refah içinde ve başarılı bir küresel büyüme ile insanı gelişim açısından uygulanabilir ve büyük ölçekli tek çözümdür.

Neden Bu Çözüme İhtiyacımız Var?

Dünya nüfusunun yüzde ellisi -yaklaşık üç milyar insan- günde 2.50 doların altında bir parayla yaşamını sürdürüyorken, yaklaşık 5 milyar insan ise günde 10 doların altında bir parayla yaşıyor. Bu beş milyar insanı dünya refahını paylaşmaya davet etmeyen hiçbir büyüme modelini, değerlendirmeye uygun göremeyiz.

Döngüsel Ekonomi Neleri Kapsıyor?

Döngüsel ekonomi, bir kavram olarak son 20–30 yıldır gündemde. Bugün bilinen şekliyle döngüsel ekonomi, ekonomik büyümeyi, fosil yakıtlar ya da geri dönüşümü zor metal ve mineraller gibi olumsuz ayak izleri olan ve bağımlılıkları zaman içinde bir dezavantaj yaratan kıt kaynakların çıkarılması ve tüketilmesinden ayırmaya işaret ediyor.

Atığı 4 ayrı biçimde görüyoruz.
1. Boşa giden kaynaklar : Sürekli olarak yeniden üretilemeyen ve tüketilip kullanıldıktan sonra sonsuza dek bir daha kullanılamayan malzemeler ve enerji türleridir.
2. Boşa giden yaşam döngüleri olan ürünlerin kullanım ömürleri yapay bir şekilde kısa tutulur ya da diğer kullanıcılardan hala talep olmasına karşın elden çıkarılırlar.
3. Boşa giden kullanım kapasiteleri olan ürünler gereksiz bir şekilde atıl kalırlar. Örneğin otomobiller, ömürlerinin %90’ı süresinde genellikle kullanılmadan beklerler.
4. Boşa giden saklı değerler, atılan ürünlerden geri kazanılamayan ve yeniden kullanıma sunulmayan bileşenler, malzemeler ve enerjidir.

Döngüsel ekonominin üç temel itici gücü vardır :
1. Kaynak sınırlılığı çünkü mevcut ekonomi modeli savurgandır ve herkes için sonsuza dek yetecek kaynak bulmamız imkansız olacaktır.
2. Teknolojik gelişme çünkü yeni teknolojilerin çıkışı, özellikle dijital yenilikler, döngüsel ekonomiyi şirketler için git gide daha çekici ve uygulanabilir hale getiriyor.
3. Sosyoekonomik fırsat çünkü sınırlı kaynakları ve büyümeyi birbirinden bağımsızlaştırmak, kapsayıcı bir büyüme olanağı vermekle kalmaz aynı zamanda müşterilere ürün ve varlıklardan en yüksek değeri elde etme gücü de verir.
Yenilikçi araştırmalara dayalı yollarla kaynak verimliliğini arttıran 120’den fazla şirket hakkında Accenture tarafından yapılan analizlerle saptanan 5 ana döngüsel iş modeli bulunuyor.

1. Döngüsel Tedarik Zinciri

Bir şirket nadir görülen ya da çevreye zarar veren kaynaklara gereksinim duyduğunda ya daha fazla bütçe ayırır ya da kullandığı kaynaklar yerine geçebilecek başka kaynaklar bulur. Döngüsel tedarik zinciri bize tamamen yenilenebilir, geri dönüştürülebilir ya da biyoçözünür malzemeler sunar. Bu malzemeler hem maliyetleri düşürür, hem de birbiri ardına gelen yaşam döngüleri boyunca kullanılabilir.

Örneğin, CRAiLAR Technologies şirketi, pamuk kadar yumuşak ve dayanıklı ama pamuk üretiminde olduğu gibi çevresel zararlara yol açmayan keten, kendir ve diğer sak liflerini kullanarak yenilenebilir ve çevre dostu biyokütle kaynakları üreterek konfeksiyon şirketlerinin bunlarla üretim yapmalarına olanak veriyor.

2. Geri Kazanım ve Geri Dönüşüm

Bu model ile eskiden atık olarak kabul edilen eşyalar vb. ürünlerin yeniden hayata döndürüldüğü üretim ve tüketim sistemleri yaratılıyor. Şirketler değerli malzeme, enerji ve bileşenleri yeniden elde etmek ve yeniden kullanmak için ömrünü tamamlamış ürünleri geri kazanırlar ya da bir üretim sürecinin atık ve yan ürünlerini yeniden değerlendirirler.

Bu modelin kullanımında önde gelen 2 şirket görüyoruz. Procter&Gamble ve General Motors. P&G şirketinin sıfır atık temelinde faaliyet gösteren 45 tesisi var ve buralardaki üretim atıklarının tümünü geri dönüştürüyor. General Motors ise atıklarının yüzde 90’ını geri dönüştürüyor; şirketin 102 tane ‘‘çöpsüz’’ tesisi var ve yan ürün geri dönüşümü ile yeniden kullanımdan yıllık 1 milyar dolarlık gelir elde ediyor.

3. Ürünün Ömrünü Uzatmak
Tüketiciler, kırıldığı/bozulduğu, modası geçtiği ya da artık gereksinim duymadıkları için ürünleri atarlar. Ancak atılan bu ürünlerin çoğu hala değerli durumdadır. Onarımlarla, geliştirmelerle, yeniden üretimle ya da yeniden pazarlamayla bu ürünlerin bakım ve iyileştirmelerini yapan şirketler bu ürünlerin olabildiğince uzun bir süre ekonomik fayda sağlamasını başarabilirler.

Dell, kullanılmayan ürünleri (örneğin iade ürünleri), sertifikalı yenilenmiş ürünleri (örneğin kiralama uygulamalarından geri dönen ürünler) ve görünüşte kusurları olan ‘‘çizik/yamulmuş ürünleri’’ alıp tekrar satıyor.

4. Paylaşım Platformu

Gelişmiş ülkelerde sıradan bir evde bulunan eşyaların %80’i yalnızca bir kez kullanılıyor. Paylaşım plaformu modeli ile boşta duran eşyaları kiralamak, paylaşmak, takas etmek ya da ödünç vermek isteyen tüketiciler şirketler için yeni ilişkiler ve iş fırsatları yaratıyor.

Örneğin : Airbnb ile ev paylaşmak.

5. Hizmet Olarak Ürün

Tüketiciler, ‘‘hizmet olarak ürün’’ modeliyle ürünler için kullanım temelinde ödeme yaptıklarında, yani onları kiraladıklarında iş modeli köklü ve iyi yönde bir değişim geçirir. Performans hacmin, dayanıklılık atılabilirliğin önüne geçince şirketler de tüketicilerle yeni ilişkiler kurma fırsatı elde ederler.

Örneğin, lastik üreticisi Michelin bu modeli benimseyerek müşterilerine doğrudan lastik satın almak yerine kiralama olanağı veriyor yani müşterilerin kullandıkları kilometre ya da mil başına ödeme yaptıkları etkili bir ‘‘hizmet olarak lastik’’ satma işi yapıyor.

‘‘Doğrusal büyüme modelinin yakın bir zamanda uygulanabilir olmaktan çıkacağı yönünde yeterince kanıt var. Asıl mesele sonunun gelip gelmeyeceği değil sadece ne zaman geleceği.’’

Nereye Gidiyoruz?

Artan küresel nüfus ve zenginlik nedeniyle yenilenebilir olmayan birçok malzemenin –metaller, mineraller ve fosil yakıtlar-talebi karşılayamayacağı bir noktaya geliyoruz. Döngüsel ekonomi ise büyümenin giderek kıtlaşan kaynaklara bağımlılıktan kurtarıldığı bir ekonomiyi ifade eden genel bir terimdir. Bu model, yenileyicidir. Malzeme kullanımı iki türde olur. Yeniden kullanılabilecek şekilde tasarlanan ve en sonunda yeniden biyosfere karışabilen biyolojik (yenilenebilir) malzemeler ve kalite ya da değerinde en az düzeyde kayıpla üretim ve tüketim arasında gidip gelecek şekilde tasarlanan teknik (yenilenemeyen) malzemeler.

Döngüsel avantaj : Bu terim, büyüme stratejilerinin temel bir ögesi olarak döngüsel ekonomi ilkelerini benimseyen şirketlerin kazandığı rekabet üstünlüğünü ifade etmek için kullanılır. Şirketler, müşterilere sundukları temel değer tekliflerini güçlendirecek bir dizi araca erişim olanağı elde ederler çünkü bu şirketlerin değer zincirleri artık tasarım, üretim ve satışın ötesine geçerek — en gerçek müşteri değeri ve rahatlığının yaratıldığı nokta olan –ürün kullanımı ve geri alınımı da kapsamaktadır.

Sorunun Boyutu

• Tarihsel olarak GSYH’daki yüzde birlik her artış için kaynak kullanımı ortalama 0.4 oranında artmıştır. 2000–2013 arasında GSYH’daki yüzde 1’lik her büyüme emtia fiyatlarında yüzde 1.9 oranında artış meydana getirdi.

• Küresel nüfus 10 yılda bir 750 milyonluk bir artış oranıyla büyüyor ve mevcut büyüme oranı temel alındığında, doğal kaynaklar için yapılan yarışa 2014 ile 2030 arasında 2,5 milyar yeni orta sınıf tüketicinin katılması bekleniyor.

2009’da uluslararası üne sahip 28 bilim insanı, gezegenimiz için aşılması halinde ani ya da geri döndürülemez çevresel değişimler yaratabilecek dokuz sınır belirledi. Dünya bu sınırlardan üçünü aşmış durumda. Türlerin neslinin tükenmesi (biyoçeşitlilik kaybı), atmosferde karbondioksit yoğunlaşması ve atmosferik azot bağlanması. Sera gazlarındaki artıştan kaynaklanan küresel ısınma önemli bir sorun oluşturuyor.

Çöpler Tarafından Yutuluyoruz

Doğrusal modelin ürettiği atığın devasa miktarı küresel olarak yıllık toplam 11 milyar tonun üzerinde. Bu atığın sadece %25’i geri kazanılıp yeniden üretim sistemine döndürülüyor.

Mevcut büyüme modelinde önemli değişiklikler yapmadığımız taktirde, 2013–2025 yılları arasında kentsel atığın %75’in üzerinde, endüstriyel atığın %35 oranında bir artış göstermesi bekleniyor. Ekonomik İş Birliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) ülkeleri her yıl 4,6 milyar ton atık üretirken Asya Pasifik ülkelerinde bu rakam 2,2 milyar.

Örneğin ABD, İngiltere’den kişi başına %40 daha fazla kentsel atık üretiyor.

Atıkların yıllık toplam 1 trilyona ulaşan kayıp değerinin 700 milyonu endüstriyel atık, 300 milyonu kentsel atık.

Geri Dönüşüm Bu Sorunu Çözmeye Yeter Mi?

Hayır. Sadece yükü hafifletir. Geri dönüşüm yerine, ürünleri ve bileşenlerini yenileyip yeniden kullanarak öncelikle atığın oluşmasını önlemek ekonomik açıdan daha akla yatkındır.

Şirketlerin Sorumluluğu

İnsanlar yaşam kalitelerini arttırma konusunda artık hükümetler kadar şirketleri de sorumlu tutuyor. UN Global Impact ve Accenture tarafından yapılan ve beş kıtada 30.000 insanın katıldığı bir araştırmaya göre, katılımcıların %72’si şirketlerin sosyal fayda yaratma konusundaki beklentileri karşılamada yetersiz kaldığına inanıyor.

Siyasi — Toplumsal Etkiler

Son 20 yıl içinde elmas, kereste ve kakao gibi doğal kaynaklar yüzünden en az 18 iç savaş çıktı.

Ekolojik Ayak İzi

Şuanda yeryüzünün yeniden üretebileceği ve soğurabileceği kirlilik miktarından %50 oranında daha fazla kaynak tüketiyoruz.

Bu aşırı kaynak tüketimi ölçümüne “ekolojik ayak izi” adı veriliyor. İnsanların, tükettikleri kaynakları üretmek için işgal ettikleri toplam alan, binalarını ve yollarını yapmak için kullandıkları yerler ve oluşmasına yol açtıkları atıkların etkisini gideren ekosistemler olarak tanımlanıyor. Bu veriler «biyokapasite» olarak adlandırılan ve biyolojik olarak üretken olan alanların verisiyle karşılaştırılır. Şimdiki gelişme tempomuza göre, 2050 yılında yıllık üç gezegen değerinde kaynağa gereksinim duyacağız.

Döngüsel ekonomi ilkelerinin benimsenmesini desteklemek için, önde gelen bir grup küresel şirket tarafından finanse edilen ve kar amacı gütmeyen bir kuruluş olan Ellen McArthur Vakfı kuruldu. Vakıf, temel olarak, değişik düşünce ekollerini “döngüsel ekonomi” ismi verilen bütünleşik bir çerçeve etrafında toparlamaya yoğunlaştı. Hemen sonrasında ise, döngüsel ekonomi fırsatının ölçeğini belirlemek için ilk ekonomik raporları hazırlamaya koyuldu. Ayrıca, bir döngüsel ekonomi inovasyon ve rekabet öncesi işbirliği platformu olan CE100 programını başlattı.

Konu ile ilgili daha fazla bilgi edinmek isterseniz yararlanabileceğiniz bazı kaynakları aşağıda belirtiyorum. Kitabı edinmemde ve konu ile ilgili bilgilenmemde bana yardımcı olan Emin Okutan’a teşekkür ederim. Düzeltme/öneri için bana gamzealuc@gmail.com’dan ulaşabilirsiniz. Yazıda, kitaptan birebir aldığım alıntılar bulunmakta, istatiksel veriler içerdikleri için çok değiştirmedim.

· Waste to Wealth : The Circular Economy Advantage, Peter Lacy & Jakob Rutqvist

· Ellen McArthur Foundation Delivering The Circular Economy A Toolkit For Policymakers

· Ellen McArthur Foundation Delivering The Circular Economy A Toolkit For Policymakers Selection Of Key Exhibits

· A Wider Circle? The Circular Economy in Developing Countries, Felix Preston and Johanna Lehne

· Oxo-Degradable Plastic Packaging Is Not A Solution To Plastic Pollution, And Does Not Fit In A Circular Economy, New Plastics Economy

· Ellen McArthur Foundation, The New Plastics Economy Rethinking The Future Of Plastics

· Ellen McArthur Foundation, The New Plastics Economy Catalysing Action

· Kick-off Statement, Circular Flanders

· SKD Türkiye 2017 Raporu

· Taşıtlarda Enerji Verimliliği Raporu, SKD Türkiye

· European Commission Public Procurement For A Circular Economy

· Tearfund Virtuous Circle, Richard Gower and Patrick Schröder

· European Commission, Communication From The Commission To The European

· Parliament, The Council, The European Economic And Social Committee And The Committee Of The Regions